Zniesienie niewolnictwa w Brazylii nie odbyło się w formie jednego wydarzenia, które odmieniło los niewolników. Było procesem, który doprowadził do ich ostatecznego wyzwolenia w 1888 roku. Istotnym krokiem w tym procesie było Prawo Rio Branco.

Prawo do wolnego urodzenia

Prawo Rio Branco, inaczej Lei do Ventre Livre, czyli w wolnym tłumaczeniu „prawo do wolnego urodzenia” ustanowiono w Brazylii 28 września 1871 roku, czyli 17 lat przed ostatecznym zniesieniem niewolnictwa. Zgodnie z tym prawem, wszystkie dzieci urodzone przez niewolnice po tej dacie, przychodziły na świat już jako wolni ludzie. Niestety ich rodzice pozostawali w niewoli, o ile nie wykupili sobie wolności (alforria).

Dzieci, które urodziły się wolne, w praktyce pozostawały wciąż podległe „właścicielom” swoich rodziców. Prawo stanowiło, że panowie są odpowiedzialni za dzieci do ukończenia przez nie 8 roku życia, a następnie mają dwie opcje: albo dostają odszkodowanie od państwa (panowie, a nie dzieci) albo dzieci w dalszym ciągu pracują na plantacjach, do osiągnięcia wieku 21 lat. Przeważnie wolne od urodzenia dzieci w dużym stopniu dzieliły los swoich rodziców.

Wielka Brytania strażnikiem Atlantyku?

Gospodarka Brazylii epoki kolonialnej i cesarstwa opierała się głównie na uprawie trzciny cukrowej na północnym wschodzie (Nordeste), a następnie kawy na południowym wschodzie (Sudeste). Plantacje mogły funkcjonować dzięki pracy przywiezionych z Afryki niewolników. Ten stan rzeczy trwał przez wieki, ale w XIX wieku powoli zaczęto zwracać uwagę, że świat urządzony przez właścicieli niewolników i zwolenników tego porządku odchodzi już do przeszłości.

Znaczącą rolę w zmianie postawy wobec instytucji niewolnictwa odegrała Wielka Brytania, gdzie ruch abolicjonistyczny narodził się już w XVIII wieku. Od 1845 roku na podstawie prawa znanego w Brazylii pod nazwą Bill Aberdeen, brytyjskie statki zaczęły patrolować Atlantyk i kontrolować statki, także brazylijskie, pod kątem transportu niewolników. W latach 1845-51 brytyjska marynarka przejęła bądź zniszczyła 368 brazylijskich statków niewolniczych, z czego niektóre już na wodach terytorialnych Brazylii.

Droga do wyzwolenia

Natychmiastowe wyzwolenie wszystkich niewolników było niemożliwe i zachwiałoby całą brazylijską gospodarką, zaczęto więc dochodzić do pełnej abolicji mniejszymi krokami, w niewielkim stopniu dbając o los niewolników, a bardziej troszcząc się o interesy ich właścicieli. Pierwszym ważnym wydarzeniem na tej linii czasu było prawo Lei Eusébio de Queirós z 4 września 1850 roku, które zakazywało transportu niewolników z Afryki do Brazylii. Prawo było reakcją na brytyjską obławę na statki niewolnicze. Wraz z zakazem sprowadzania niewolników z Afryki, nasilił się wewnętrzny handel niewolnikami na terenie Brazylii, lecz i tutaj wmieszała się Wielka Brytania, próbując go ukrócić.

Drugim krokiem ku wyzwoleniu brazylijskich niewolników było Prawo Rio Branco z 1871 roku. Prace nad tym projektem zaczęły się już w 1866 roku, ale wojna paragwajska (1864-1870) skutecznie zamroziła wszelkie postępy. W 1869 roku zdołano jeszcze zakazać targów niewolników, ale prace nad „prawem do wolnego urodzenia” podjęto dopiero rok później. Prawo zostało zatwierdzone przez senat za czasów, gdy premierem był wicehrabia Rio Branco, stąd nazwano je jego imieniem. Projekt zyskał 65 głosów poparcia, przeciwko było 45 głosów – głównie właścicieli wielkich plantacji kawy ze stanów São Paulo, Rio de Janeiro i Minas Gerais.

Prawo do wolnego urodzenia, chociaż stanowiło kolejny i ważny krok w procesie wyzwolenia niewolników, było krytykowane przez abolicjonistów. Wskazywano na to, że prawo nie zakazywało wewnętrznego handlu pomiędzy brazylijskimi prowincjami, nie przyczyniało się również do poprawy losu osób, którzy wciąż pozostawały w niewoli: na przykład nie określono maksymalnej stawki, jakiej mógł żądać właściciel, jeśli niewolnik chciał się wykupić. Nie zakazano kary chłosty ani egzekucji niewolników. Wreszcie, nie podawano daty, kiedy miała nastąpić pełna abolicja.

Złote Prawo (Lei Áurea), które przyniosło wszystkim niewolnikom upragnioną wolność, zostało uchwalone 13 maja 1888 roku, najpóźniej w obydwu Amerykach. Wcześniej, w 1885 roku, ustanowiono jeszcze „prawo 60-latków” (Lei dos Sexagenários), na mocy którego niewolnicy powyżej 60 roku życia zyskiwali wolność.

Zdjęcie: LINK