W tym roku tradycyjnego karnawału nie będzie lub zostanie mocno okrojony. Władze Rio de Janeiro i innych miast próbują przesuwać daty lub szukać innych rozwiązań. Skoro być może nie będziemy oglądać przemarszu szkół samby, przypomnijmy sobie, jak to się zaczęło.

Karnawał to jedno z pierwszych skojarzeń z Brazylią. A karnawał, według medialnych przekazów, to głównie szkoły samby, paradujące na Sambodromie. Wszyscy, którzy znają Brazylię nieco lepiej wiedzą, że rywalizacja szkół samby to tylko jeden z elementów karnawału w Brazylii, są jeszcze inne – nie mniej warte uwagi. Na przykład bloki i trios eletricos w Salvadorze czy Galo da Madrugada w Recife. Dzisiaj zajmiemy się tematem szkół samby.

Pierwsze szkoły samby

Karnawał trafił do Brazylii dzięki Portugalczykom, jednak brazylijski miks kulturowy połączył elementy portugalskie, afrykańskie i rdzenne tak, aby powstała forma, którą dzisiaj podziwia cały świat. Te elementy to m.in. portugalskie imprezy uliczne „entrudo”, procesje religijne, pochody o nazwie „rancho carnavalesco”, „corso” – kolumna samochodów, z której w tłum rzucano confetti, „zé pereiras” – zabawa przy akompaniamencie instrumentów perkusyjnych i wiele innych. Nie można tu pominąć faktu, że w 1917 roku powstała pierwsza oficjalna samba, czyli „Pelo telefone”, a bez samby nie ma karnawału, jaki znamy.

Donga – twórca pierwszej samby „Pelo telefone”

Pierwsze szkoły samby pojawiły się rzecz jasna w Rio de Janeiro, w latach 20. XX wieku. Na początku była szkoła Deixa Falar, założona w 1928 roku. Obecnie szkoła jest znana pod nazwą Estácio de Sá i pojawia się czasem w Grupie Specjalnej, ale przeważnie należy do niższej ligi. W ślad za pierwszą szkołą samby, zaczęły powstawać kolejne i już w 1929 roku odbyła się pierwsza rywalizacja, w której wzięły udział zaledwie trzy szkoły: Deixa Falar, Conjunto Carnavalesco Osvaldo Cruz (obecnie Portela) i Bloco Carnavalesco Estação Primeira (obecnie Mangueira). 

W 1932 roku miał miejsce pierwszy oficjalny przemarsz szkół samby (ten sprzed 3 lat uważa się tylko za przymiarkę) i brało w nim udzial 19 szkół. Pomysłodawcą konkursu był pierwszy prezes szkoły Mangueira, Saturnino Gonçalves i ta szkoła wygrała rywalizację, która odbyła się na placu Praça Onze. O Sambodromie jeszcze wówczas nikt nie słyszał. Ten miał zostać wybudowany dopiero wiele lat później.

Rio de Janeiro i nie tylko

Szkoły samby z Rio zapoczątkowały to, co jest symbolem dzisiejszego karnawału. Pierwsze pochody zawierały część elementów, które przetrwały do dzisiaj: oczywiście samba jako dominujący gatunek muzyczny, w rytm którego się paraduje, udział instrumentów perkusyjnych, „ala das baianas” (skrzydło tancerek z Bahia). Obecnie szkoły zdobywają punkty za wiele elementów – suma punktacji decyduje, która szkoła wygrywa.

Zanim samba stała się nieodłączną częścią brazylijskiej kultury i tożsamości, początkowo była głównie rozrywką niższych warstw społecznych – wywodziła się z faweli, środowisk byłych niewolników (klasa wyższa wolała karnawałowe bale i maskarady). W latach 30. prezydent Getúlio Vargas przeniósł ją na wyższy poziom, stała się popularna, a szkoły samby zyskały finansowanie z budżetu państwa. 

Jednocześnie Rio straciło swój monopol na rywalizację szkół samby. W 1935 roku utworzono Primeira de São Paulo, pierwszą szkołę w São Paulo. W 1950 roku zorganizowano pierwszą paradę i konkurs w tym mieście (obecnie parady odbywają się na Sambodromie Anhembi). Ponad 10 lat później szkoła Academia de Samba Praiana podbiła serca mieszkańców Porto Alegre, wprowadzając elementy znane już od wielu lat w Rio de Janeiro. Współcześnie, parady szkół samby organizuje wiele brazylijskich miast, chociaż i tak oczy całego świata zwrócone są na Sambodrom.

Karnawał w 2011 r. (fot. Andre Telles)

Sambodrom – teatr samby

Jego pełna nazwa to Sambódromo da Marquês de Sapucaí (przy tej ulicy się znajduje), a oficjalna: Passarela Professor Darcy Ribeiro (ku czci brazylijskiego antropologa). Sambodrom został zainaugurowany w 1984 roku i od tego czasu stał się sceną największego teatru świata: karnawału w Rio de Janeiro. 

Zaprojektował go słynny architekt Oscar Niemeyer, który właśnie wrócił do Brazylii z wygnania, spowodowanego 20-letnią dyktaturą. Niemeyer, jako zadeklarowany komunista, nie miał czego szukać w Brazylii w czasach reżimu. Gdy tylko wrócił, zlecono mu projekt Sambodromu. Czy godnie wywiązał się z zadania – każdy może sam ocenić, zwiedzając obiekt podczas wizyty w Rio.

Sambodrom ma 700 m długości i może pomieścić 90 tys. widzów. Poza paradami szkół samby odbywają się tu też inne imprezy, takie jak na przykład koncerty muzyczne, zawody sportowe, nabożeństwa ewangeliczne. Podczas olimpiady w 2016 roku, miały tu miejsce rywalizacje strzeleckie i lekkoatletyczne.

Mestre Sala i Porta Bandeira Mangueiry (fot. Wigder Frota)

Te nazwy trzeba zapamiętać

Jest wiele szkół samby, ale wszystkie oczy zwrócone są na szkoły z Grupy Specjalnej (Grupo Especial) i ich rywalizacja budzi najwięcej emocji. Oto 5 szkół, które warto zapisać w pamięci:

  • Estação Primeira de Mangueira – jedna z pierwszych szkół samby w Rio i dalej trzyma formę. Zdobyła mistrzowski tytuł 20 razy. Jej utwory przechodzą czasem do legendy – na przykład enredo z 2019 roku, o którym przeczytacie TUTAJ
  • Acadêmicos do Salgueiro – jedna z najbardziej tradycyjnych szkół, powstała w 1953 r., a rok później wskoczyła na 3. miejsce konkursu, wyprzedzając słynną Portelę. W sumie wygrywała karnawał 9 razy. Motywy przewodnie tej szkoły są często związane z kulturą afrobrazylijską.
  • Portela – jedna z pierwszych szkół samby w Rio, wywodzi się z bloku karnawałowego, który powstał w 1923 r. Portela wprowadziła do parad wiele innowacji, zdobyła 22 tytuły mistrzowskie. Obecnie przeżywa gorsze czasy – od 30 lat nie wygrała karnawału.
  • Beija-Flor de Nilópolis – szkoła z 1948 roku, zdobyła 14 tytułów mistrzowskich i jest to trzeci wynik (za Portelą i Mangueirą) w historii karnawału w Rio. Ostatnio wygrała w 2018 r. z motywem na temat korupcji i problemów społecznych w Brazylii.
  • Imperatriz Leopoldinense – założona w 1959 r. szkoła wygrała karnawał 8 razy – ostatni raz w 2020 r. W 1972 r. samba z motywu przewodniego tej szkoły po raz pierwszy w historii została ścieżką muzyczną telenoweli.

Zobacz też:

Zdjęcie w nagłówku: Petra Mafalda